رؤیاهای رسولانه

رؤیاهای رسولانه یا قرآن خواب‌نامه پیامبر نظریه عبدالکریم سروش که وحی را از مقوله رؤیا دانسته و معتقد است قرآن روایت رؤیاهای پیامبر اسلام است. سروش، پیامبر را روایتگر تجربه‌ها و ناظر منظره‌هایی می‌داند که خود در رؤیا دیده است. طبق این نظریه، به پیامبر گفته نشده به مردم بگوید خدا یکی است بلکه او خدا را به صفت وحدت دیده است.

در این نظریه، پیامبر در رؤیا، گاه چهره دیگران را می‌گیرد و به جای آنان می‌نشیند. در داستان چهار مرغ ابراهیم، گویی حضرت محمد(ص) به صورت ابراهیم(ع) بر خود ظاهر می‌شود و خواسته خود را از زبان او می‌گوید و پاسخ می‌گیرد. به اعتقاد سروش، پیامبر در رؤیا به جای خدا نیز می‌نشست و سخن می‌گفت. همه «أنزلناها» و «قل‌ها» در قرآن با چنین رویکردی تفسیر می‌شود. سروش معتقد است قرآن به خوابگزارانی نیاز دارد تا حقایق را که به زبان رؤیا بر پیامبر پدیدار شده، به زبان بیداری برگردانند و تعبیر را به جای تفسیر بنشانند.

نظریه رؤیاهای رسولانه مورد انتقاد بسیاری از جریان‌های سنتی و روشنفکران دینی واقع شده است. محسن آرمین، قرآن‌پژوه معاصر، تنها مستند این نظریه را معضلات و تناقضات ظاهری تفسیر سنتی وحی دانسته است. مخالفان رؤیاهای رسولانه معتقدند حتی یک سند معتبر تاریخی وجود ندارد که مخاطبان اولیه وحی و یا خود پیامبر، مدعی خوابنامه بودن قرآن یا راوی بودن پیامبر باشند. همچنین پیامبر در هیچ آیه‌ای گوینده نیست، در هیچ کجا، آیات از زبان پیامبر نیست؛ بلکه در تمام آیات، پیامبر مانند دیگران، مخاطب است.

بر اساس نظر منتقدان سروش، قرآن برای آیات، از تعبیر «تلاوت» استفاده کرده است. تلاوت به معنی خواندن مطلب برای کسی است که آن را می‌شنود و مفهوم تلاوت با رؤیا بودن سازگار نیست. همچنین در آیه ۲۵۲ سوره بقره از خواب پیامبر با تعبیر رؤیا یاد شده است و این نشان‌دهنده آن است که خداوند از خواب با تعبیر رؤیا یاد می‌کند. عبدالعلی بازرگان، از مفسران معاصر، معتقد است براساس آیات قرآن، هدف اصلی نزول قرآن، مردم هستند؛ حال چگونه می‌توان معتقد شد که رؤیاهای پیامبر پس از ۱۴ قرن همچنان نامکشوف مانده و اینک خوابگزارانی باید آنرا برای مردم بگشایند.

عبدالکریم سروش

عبدالکریم سروش نظریه پرداز رؤیاهای رسولانه، در سال ۱۳۲۴ش در شهر تهران متولد شد. سروش دارای مدرک داروسازی از دانشگاه تهران است. او سپس به انگلستان رفته و در رشته شیمی مشغول به تحصیل شد؛ اما آن‌را رها کرده و به رشته فلسفه علم روی آورد. او دوره دکتری فلسفه ذهن در انگلستان را می‌گذراند که با وقوع انقلاب اسلامی ایران پیش از اتمام رساله دکتری، به ایران بازگشت.

سروش دغدغه ذهنی خود را چنین نقل می‌کند که از یک سو دل در گروی معنویت و دین دارد و از سوی دیگر دل در گروی دانش و خِرَد نوین. او معتقد است خواستن این دو با هم، کاملاً ممکن است و به دنبال این است که «دیالوگ و داد وستدی میان دو سرمایهٔ بزرگ بشریت یعنی دین و خرد نوین» برقرار کند؛ «نه خرد نوین را تابع دیانت کند و نه دیانت را تابع خرد نوین».

تبیین نظریه

نظریه رؤیاهای رسولانه توسط عبدالکریم سروش در ذیل سخنرانی و سپس از خرداد ۱۳۹۲ش در ۵ مقاله با عناوین «محمد(ص) راوی رؤیاهای رسولانه» در سایت جرس، مطرح گردید. شماره اول این سلسله مقالات، مقارن با عید مبعث در خرداد ۱۳۹۲ش منتشر شد و تا پایان سال ۱۳۹۲ شماره‌های دوم تا چهارم و شماره پنجم در خرداد ۱۳۹۳ش منتشر گردید.

پس از انتشار این مقالات، دو مناظره میان دکتر سروش و عبدالعلی بازرگان، مفسر قرآن کریم، در برنامه پرگار شبکه بی بی سی فارسی برگزار گردید. پس از این مناظره، سروش ششمین نوشته خود را در خرداد ۱۳۹۵ش انتشار داد.

در نهایت عبدالکریم سروش در سال ۱۳۹۸ش با تکمیل این مقالات و نقل و پاسخ به برخی اشکالات، کتابی به نام «کلام محمد رؤیای محمد» را در امریکا به چاپ رساند.

این نظریه، «محمد(ص) راوی رؤیاهای رسولانه» و «قرآن خواب‌نامه پیامبر» نیز خوانده می‌شود. سروش که خود را خاکبوس آستان نبوت می‌خواند معتقد است این نظریه درباره زبان رؤیایی وحی و فضای رمزآلود آن است.

پیامبر روایت‌گر رؤیاهای خود

سروش، وحی را از مقوله رؤیا معرفی می‌کند و به همین جهت زبان قرآن را زبان رؤیا می‌داند. از نگاه او، قرآن روایت رؤیاهای پیامبر اسلام است. او معتقد است به گواهی منابع تاریخی، در زمان نزول وحی، خوابی سنگین همراه با عرق ریختن به پیامبر دست می‌داد که گاه طاقت او را طاق می‌کرد.

به اعتقاد سروش، رؤیا برای گفتن ناگفتنی‌ها است و رؤیاهای رسولانه از جنس خواب‌های متعالی است. در نگاه وی، اگر مؤمنان پیشتر معتقد بودند پیامبر خبر قیامت را از خداوند شنیده و برای ما بازگفته است، اکنون می‌گوییم او صحنه قیامت را در رؤیای خود دیده، سجده فرشتگان بر آدم را دیده است و این نشان از قوت نظریه رؤیا انگاری وحی است.

سروش معتقد است به پیامبر نگفته‌اند به مردم بگو خدا یکی است؛ بلکه او خدا را به صفت وحدت دیده و شهود کرده است. به او خبر نداده‌اند همه چیز تسبیح خدا می‌کند؛ بلکه او خود شاهد و شنونده تسبیح موجودات بوده است.

به گفته سروش، «در آینه‌ی خیال او و از روزن رؤیای اوست که خدا چون سلطانی بر تخت نشسته است»، پیامبر(ص) در خواب می‌بیند که نوح نهصد و پنجاه سال دعوت می‌کند، پاره‌ای از یهودیان به سبب نافرمانی‌شان خوک و بوزینه می‌شوند، عیسی بر صلیب نمی‌رود، بلکه دیگری می‌رود و به غلط او را عیسی می‌پندارند، عزیر و مرکبش دوباره زنده می‌شوند و به جهان باز می‌گردند و موسی نیل را می‌شکافد.

محمد گوینده‌ای از جانب انبیاء، جبرئیل و خدا

به اعتقاد سروش، پیامبر در رؤیا، گاه چهره دیگران را می‌گیرد و به جای آنان می‌نشیند. وقتی پیامبر اسلام، ابراهیم(ع) را در خواب می‌بیند و داستان کشتن چهار مرغ و زنده کردن آن‌ها را دریافت می‌کند، گویی خود محمد است که به صورت ابراهیم بر خود ظاهر می‌شود و خواسته خود را از زبان او می‌گوید و پاسخ می‌گیرد. و همچنین داستان پرستش ستاره و سپس ماه و خورشید که «تجربه محمد است که در رؤیا، جامه مبدل می‌پوشد و تجربه ابراهیمی می‌شود».

سروش معتقد است جبرئیل هم همان محمد بود که در رؤیای قدسی، چون فرشته ظاهر شد. محمد تعبیر جبرئیل بود. سروش در بیان دیدگاه خود از این نیز بالاتر رفته و می‌گوید پیامبر در رؤیا به جای خدا هم می‌نشست و از زبان او سخن می‌گفت. همه «أنزلناها» و «قل‌ها» در قرآن را می‌توان با چنین رویکردی خواند.

سروش معتقد است در قرآن تناقض‌هایی وجود دارد که «سراسر قرآن را غرقه کرده‌اند و با خود قومی را به غرقاب افکنده‌اند». سروش این تناقض‌های ادعایی را شاهدی بر نظریه رؤیاهای رسولانه گرفته است. از نگاه او پارادوکس‌ها و تناقض‌ها، لازمه‌ی خیال، عالم خواب و زبان رؤیا هستند.

نیاز به خوابگزار در تعبیر رؤیاهای پیامبر

سروش معتقد است زمانی که قرآن را خوابنامه پیامبر دانستیم، نیازمند خوابگزارانی هستیم تا حقایقی را که به زبان ویژه رؤیا بر او پدیدار شده، به زبان شهادت برای ما بازگویند و زبان خواب را به زبان بیداری برگردانند و تعبیر را به جای تفسیر بنشانند.

براساس نظریه رؤیا انگاری وحی، دیگر نمی‌توان قرآن را دارای تعبیرات مجازی دانست و نیاز به تأویل نیز از بین رفته و می‌توان قرآن را بر معانی ظاهرشان باقی گذارد. همچنین دیگر نمی‌توانیم تعبیرات قرآنی را نماد چیز دیگری بدانیم. بلکه تمام قرآن حقیقتی است که در رؤیا مشاهده شده و فهمش محتاج خوابگزاری است.

سروش معانی ظاهری قرآن را حقیقتی رؤیایی می‌داند که می‌تواند واقعیت خارجی نداشته باشد. معانی قرآن تنها حقایقی در رؤیا هستند و باید تفسیر خوابگزارانه از آن‌ها داشت.

مخالفان

نظریه رؤیاهای رسولانه علاوه بر واکنش جریان‌های سنتی، مورد انتقاد برخی روشنفکران دینی نیز قرار گرفته و جز سروش دباغ فرزند عبدالکریم سروش،‌ هیچ فرد برجسته‌ای در جریان روشنفکری دینی حاضر نشده است از تئوری رویای رسولانه حمایت کند.

محسن آرمین قرآن‌پژوه معاصر و مخالف نظریه رؤیاهای رسولانه، معتقد است تنها مستند این نظریه، معضلات و تناقضات ظاهری نگاه سنتی به وحی است و دلیل عقلی یا نقلی بر این مسئله ارائه نشده است. یوسفی اشکوری از دیگر مخالفان این نظریه معتقد است به رغم کاستی‌های باور سنتی در باب وحی، نظریه دکتر سروش، سستی و ضعف بیشتری دارد و مشکلات بسیاری پدید می‌آورد و گره‌هایی بر گره‌های قبلی می‌افزاید.

تنافی نظریه رؤیاهای رسولانه با آیات قرآن

برخی مخالفان، رؤیاهای رسولانه را علاوه بر ناسازگار بودن با مجموعه زبان، ادبیات و مضامین آیات و سوره‌های قرآن، آشکارا در تعارض با آن‌ها دانسته‌اند.

تفاوت وحی با رؤیا
محسن آرمین معتقد است قرآن از رؤیای پیامبر به صراحت با تعبیر «رؤیا» یاد می‌کند. او آیه ۲۷ سوره فتح را شاهد بر این مطلب می‌داند که پیامبر اسلام در مدینه خوابی دید که به همراه یارانش براى انجام حج عمره وارد مکه می‌شود قرآن، این رؤیای پیامبر را چنین نقل می‌کند: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّه؛ خداوند، به حق رؤیاى پیامبرش را راست گردانیده است. اگر خداوند بخواهد شما به مسجد الحرام وارد می‌‏شوید».

همچنین قرآن درباره آیات، از تعبیر «تلاوت» بسیار استفاده کرده است: «تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَیکَ بِالْحَقِّ؛ اینها آیات خداوند است که آن را به درستى بر تو می‌خوانیم» تلاوت به معنی خواندن مطلب برای کسی است که آن را می‌شنود و آیات قرآن چنین بر پیامبر فرستاده شده است. مفهوم تلاوت با رؤیا بودن سازگار نیست.

همچنین این نیز درست دانسته نشده که در زمان نزول وحی، همیشه پیامبر در خوابی سنگین بوده است؛ بلکه موارد دیگری نیز وجود دارد.

برای قرآن نزول استفاده شده و نه صعود
از نگاه مخالفان آن‌چه که در ایده رؤیای پیامبرانه مطرح است این است که «رؤیا» واقعیتی صعودی است که با سبک‌سازی شخص از نفس، ظاهر می‌شود و تعین می‌یابد. براساس این نظریه پیامبر عروج یافته و به منزلت و جایگاهی رفیع می‌رسد که حقایق را دریافت می‌کند. به این حالت صعود و عروج گفته می‌شود.

در مقابل صعود، نزول وجود دارد. خداوند کلمه نزول را برای قرآن به کار می‌برد. از واژه‌های بسیار متعارف قرآن که با مشتقاتش نزدیک به ۳۰۰ بار تکرار شده، «نزول» و «تنزیل» است. یعنی این وحی است که فرود می‌آید و خود پیامبر نیز به آن باور و یقین داشته است: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیهِ مِن رَّبِّهِ؛ این پیامبر به آنچه از (سوى) پروردگارش به سوى او فرو فرستاده‌‏اند، ایمان دارد».

کراهت پیامبر از نسبت قرآن به خودش
خداوند نسبت دادن قرآن به قول بشر را مورد سرزنش قرار می‌دهد و می‌فرماید: «گفت: این (قرآن) چیزى جز سِحرى همچون سحرهاى پیشینیان نیست. این فقط سخن انسان است (نه گفتار خدا). بزودى او را وارد دوزخ می‌کنم». مخالفان رؤیاهای رسولانه معتقدند اگر قرآن رؤیاست، چرا پیامبر از نسبت دادن آن به خودش، بسیار کراهت داشته و خداوند به گوینده این سخن، وعده عذاب می‌دهد.

عبدالعلی بازرگان، از مفسران معاصر قرآن، معتقد است آیاتی که در آن‌ها به پیامبر گفته می‌شود: «ما ادراک؛ تو نمی‌دانی»، نقض دیگری برای نظریه رؤیاهای رسولانه است.
همچنین وسواس پیامبر و یارانش به حفظ الفاظ قرآن، واکنش شدید نسبت به هرگونه تصرف در آن و تلاش وسواس‌گونه در جمع‌آوری و حفظ آن، همگی واقعیاتی تاریخی هستند که اعتبار ادعای «رؤیاپنداری قرآن» را مخدوش می‌کنند. اگر قرآن خوابنامه است و نباید در پی دلالت الفاظ آن بود، چه ضرورتی به این همه تلاش و وسواس برای حفظ الفاظ آن وجود داشت.

نیاز قرآن به مفسر و نه خوابگزار

محمد علی ایازی قرآن پژوه معاصر معتقد است؛ زبان خواب، مانند زبان بیداری نیست. واژه‌ها هر کدام نماینده معانی رمزی هستند که ادا شده‌اند. در حالی که مخاطبان پیامبر و اهل‌بیت، همه، از کلمات معنای عرفی می‌فهمیدند و پیامبر هم با زبان عرف با آنان سخن می‌گفت، نه این‌که به صورت رمزی و معانی خارج از قاعده عرف و محاوره باشد.

به اعتقاد مخالفان، براساس نظریه رؤیاهای رسولانه، ۱۴ قرن است هیچ مفسری توفیق نیافته گوشه‌ای از رموز آن رؤیا را پی ببرد، سروش نیز تاکنون هیچ یک از نمادهای آن رؤیاها را نگشوده و این مهم را به آیندگان حواله داده است.

عبدالعلی بازرگان براساس آیه ۴۱ سوره زمر «ما این کتاب را به حق (نه خواب و خیال)، به‌خاطر مردم بر تو نازل کردیم» معتقد است هدف اصلی نزول قرآن، مردم بوده‌اند و پیامبر واسطه‌ی رساندن وحی بوده است. حال چگونه رؤیاهایی که نمادهای آن پس از ۱۴ قرن همچنان برای مفسران نامکشوف مانده است. و اینک خواب‌گزارانی باید آنرا برای توده‌های مردم بگشایند.

پیامبر رسول است و نه راوی یا گوینده

عبدالعلی بازرگان معتقد است از پیامبر به عنوان رسول یاد شده و در هیچ کجا با عنوان راوی از او یاد نشده است. پیامبر در هیچ آیه‌ای گوینده نیست. گوینده عمدتا خداوند است، فرشته‌ها، بهشتیان، جهنمیان و دیگران گوینده هستند. اما در هیچ کجا، این آیات از زبان پیامبر گفته نشده است بلکه در تمام آیات پیامبر به مانند دیگران مخاطب است.

آرمین در نقد رؤیاهای رسولانه آورده است، در سراسر نوشتارهای سروش حتی یک جمله و یک سند معتبر تاریخی به دست داده نشده است که یکی از امامان یا صحابه و مخاطبان اولیه وحی و حتی آورنده قرآن، مدعی و معترف به خوابنامه بودن قرآن و روایتگری آن باشد. یکبار پیامبر در برابر پرسش‌های فراوان یارانش نگفته است که اینها را من در خواب می‌بینم و باید آن‌ها را خوبگزاری و تعبیر کرد. پیامبر هرگز مدعی نشد آن چه به او وحی می‌شود، رؤیاهای اوست. هرگز نگفت به جای تأمل در معانی الفاظ وحی به خوابگزاری و تعبیر آن بپردازید.

کتاب‌ها و همایش‌هایی در نقد نظریه

مقالات مختلفی در نقد نظریه رؤیاهای رسولانه نوشته شده و چندین همایش علمی نیز به بررسی این نظریه پرداخته‌اند.

جلساتی در رادیو گفتگو و شبکه چهار تلویزیون جمهوری اسلامی ایران به نقد و بررسی این نظریه اختصاص داده شد. در آذر ماه ۱۳۹۷ش همایشی در دانشکده الهیات دانشگاه تهران و در خرداد ۱۳۹۶ش در انجمن اندیشه و قلم در قم به تبیین و بررسی نظریه رؤیاهای رسولانه پرداخته شد. همچنین در آذر ۱۳۹۹ش نشست تخصصی نقد اندیشه سروش با محوریت «محمد(ص) راوی رؤیاهای رسولانه» توسط دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم برگزار شد.

کتاب‌هایی نیز در نقد نظریه رؤیاهای رسولانه به چاپ رسیده است:

• «نقدی بر رؤیاهای رسولانه» تألیف عبدالله نصری.
• «رؤیای رسولانه عبدالکریم سروش در ترازوی نقد»، تألیف محمد احمدیان.
• «نقد رؤیاهای رسولانه دکتر سروش» جمع‌آوری گروه تحقیقاتی.
• رؤیاانگاری وحی، ابوالفضل ساجدی و حامد ساجدی، قم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
• رؤیای فهم متن، محسن آرمین، انتشارات حکمت.

جستارهای وابسته

• رؤیای صادقه

پانویس

منابع